پنوموکونیوز (Pneumoconiosis) به گروهی از بیماری‌های شغلی ریه اطلاق می‌شود که به علت استنشاق ذرات گرد و غبار آلی یا معدنی که باعث آسیب به ریه می‌شوند، ایجاد می‌گردند. در برخی موارد، ذرات استنشاق شده بی‌اثر هستند و با اینکه ممکن است در تصاویر رادیولوژیکی قابل مشاهده و نگران‌کننده باشند، ممکن است باعث بیماری بالینی یا اختلال در عملکرد ریه نشوند. سایر ذرات، مانند آزبست (asbestos) و سیلیس بلوری (crystalline silica)، فیبروژنیک بوده و باعث التهاب و فیبروز (fibrosis) متعاقب آن می‌شوند که به علائم و اختلال در عملکرد ریه منجر می‌گردد.

علت اصلی این بیماری، قرار گرفتن در معرض شغلی است که احتمال برخورد با ذرات گرد و غبار بیشتر است؛ به ندرت، مواجهه‌های محیطی نیز باعث این بیماری می‌شوند. معمولاً، بیماری به صورت مزمن ظاهر می‌شود و بیش از یک دهه طول می‌کشد تا توسعه یابد. در برخی موارد، مانند سیلیکوزیس (silicosis)، بیماری ممکن است به سرعت و به صورت حاد پس از یک دوره کوتاه از مواجهه شدید بروز یابد. تحقیقات نشان می‌دهد که افراد سیگاری ممکن است در معرض خطر بیشتری باشند.

پنوموکونیوز شامل بیماری‌هایی مانند آزبستوز (asbestosis)، سیلیکوزیس، بریلیوزیس (berylliosis)، تالکوزیس (talcosis)، بایسینوزیس (byssinosis یا بیماری ریه قهوه‌ای)، بیماری ریه اسپری کننده‌های تاکستان، پنوموکونیوز فلزات سخت و بیماری ریه کارگران زغال سنگ (CWP) می‌باشد. تشخیص در بیمارانی که مستنداتی از مواجهه با عوامل مضر دارند، دوره نهفتگی از زمان مواجهه، تظاهرات بالینی و رد سایر تشخیص‌ها انجام می‌شود.

علائم و نشانه‌های بالینی به شدت بیماری و نوع محرک ذره‌ای بستگی دارد. علائم رایج شامل سرفه و تنگی نفس (dyspnea) می‌باشد. سی‌تی اسکن با وضوح بالا (High-resolution CT) روش تصویربرداری ترجیحی برای کمک به تشخیص است. سازمان بین‌المللی کار (International Labor Office) معیارهای تصویربرداری را برای توصیف الگوی آسیب ریه تدوین کرده است.

پنوموکونیوز قابل درمان نیست؛ درمان به جلوگیری از پیشرفت بیماری و مدیریت علائم متمرکز است. درمان معمولاً شامل اجتناب از محرک‌ها (از جمله سیگار کشیدن) و استفاده از برونکودیلاتورها (bronchodilators) برای افزایش جریان هوا به ریه‌ها می‌باشد.